تعریف

پروپوزال یا پیشنهاده عبارت ‌است ‌از یک سند رسمی و ساختاریافته که توضیح می‌دهد شما در مورد چه چیزی در نظر دارید تحقیق کنید (موضوع تحقیق شما چیست؟)، چرا ارزش تحقیق دارد (توجیه شما برای انجام تحقیق چیست؟) و چگونه قصد دارید آن را مورد بررسی قرار دهید (رویکرد عملی شما برای انجام آن چیست؟). این پیشنهاد باید بتواند کمیته ارزیابی را در مورد قابل‌قبول بودن، دست‌یافتنی بودن، عملی بودن و تکرارپذیر بودن تحقیق متقاعد کند. ایده‌ها یا پیشنهاد‌ات شما معمولاً زمانی مورد تائید قرار می‌گیرند که بتوانید آن‌ها را به شیوه‌ای واضح، مختصر و جذاب ارائه دهید. بنابراین چگونگی نوشتن پروپوزال قانع‌کننده و جذاب برای موفقیت در طرح های تحقیقاتی و بالینی بسیار ضروری است. برای نوشتن یک پروپوزال قانع‌کننده، جذاب و قابل‌قبول لازم است عناصر و ساختار آن را بشناسیم. در چارت زیر مراحل پروپوزال نویسی نمایش داده شده است. مراحل به‌تفصیل در ادامه بیان می‌شود.

تعیین موضوع تحقیق

معمولاً موضوع تحقیق ناشی از سؤالی است که در ذهن محقق شکل می‌گیرد و محقق می‌خواهد پاسخ ‏آن را بداند. اما سؤال تحقیق از کجا شکل می‌گیرد؟ ‏

انتخاب سؤال تحقیق

• مطالعه مقالات و پایان‌نامه‌ها: یک محقق خوب بایستی همواره در حال مطالعه مجلات ‏و مقالات متعدد باشد و به نکات مبهم و سؤالات پاسخ داده نشده در آن مطالعات فکر ‏نماید.‏
• مراجعه به اولویت‌های تحقیقاتی: در سال‌های اخیر، مسئله‌یابی و اعلام اولویت‌های ‏تحقیقاتی توسط سازمان‌های مختلف مطرح و به مراکز تحقیقاتی ارسال می‌شوند. ‏علاقه‌مندان می‌توانند با مراجعه به سازمان‌ها، مراکز تحقیقاتی و دریافت اولویت‌های آنان ‏موضع موردعلاقه خود را انتخاب نمایند.‏
• تجارب صاحب‌نظران و متخصصان: محققان جوان می‌توانند با مراجعه به ‏صاحب‌نظران، متخصصان و افرادی که تحقیقات بیشتر انجام داده‌اند مراجعه کنند و با ‏تبادل‌نظر با آنان و استفاده از تجارب ایشان، برای انتخاب موضوع مناسب اقدام کنند.‏
•  بررسی نیازهای مدیران و مشکلات موجود در محیط کار: به‎ ‎‏‌منظور رفع نیازهای ‏مدیران می‌توان ضمن مشورت با آنان و شناسایی مشکلات موجود در محیط کار می‌توان ‏موضوعات کاربردی را برای رفع آن‌ها انتخاب نمود.‏

معیارهای یک سؤال خوب برای تحقیق

عنوان تحقیق را چگونه بنویسیم؟

در عنوان تحقیق، بایستی به چند نکته اشاره شود که شامل:

مثال عملی از عنوان تحقیق

محققی علاقه‌مند به بررسی سطح اضطراب ناشی از کووید-19 و راهکارهای مقابله با آن در افراد 15 سال به بالا در شهر گناباد است. لذا عنوان تحقیق خود را این‌گونه انتخاب کرده است.

عنوان تحقیق انتخابی: بررسی سطح اضطراب ناشی از کووید-19 و راهکارهای مقابله با آن در افراد 15 سال به بالا در شهر گناباد در سال 1399-1400

چک‌لیست ارزیابی عنوان تحقیق

بیان مسئله

بیان مسئله، معرفی موضوع تحقیق است. در بیان مسئله ضرورت موضوع تحقیق بیان می‌شود. زمانی که قصد مطالعه مساله ای را داریم، بایستی چالش موردنظر خود را به‌خوبی معرفی کنیم. به این معنا که مسئله چیست؟ چرا چنین مساله ای رخ داده است؟ راه‌حل‌های موجود برای رفع مساله چیست؟ راه‌حل پیشنهادی مطالعه حاضر چیست؟ چه تفاوتی بین راه حل پیشنهادی در این مطالعه با راه‌حل‌های قبلی وجود دارد؟ چه نتیجه ای مورد انتظار پژوهشگر است. بیان مسئله امکان توجیه منطقی تحقیق را فراهم می‌کند. پرواضح است که سود چنین عملی ابتدا عاید پژوهشگر و گروه تحقیق خواهد بود و آنان را از پرداختن به اقدامی بیهوده یعنی یافتن پاسخ سؤالاتی که ممکن است قبلاً جواب آن‌ها مشخص شده باشد معاف خواهد نمود. در ضمن با اعلام بیان مسئله است که سازمان حمایت‌کننده از تحقیق برای مشارکت در آن مجاب می‌شود. پیش‌نیاز نگارش قسمت بیان مسئله مطالعه منابع مربوط به موضوع تحقیق است تا بتوان بر اساس آن بیان مسئله‌ی منسجم و منطقی ارائه نمود. بیان مسئله دربرگیرنده مطالب زیر است:

• تعریف مشکل یا مسئله: این قسمت برای دستیابی به زبان مشترک بین گروه تحقیق، هیئت داوری، سازمان پشتیبانی‌کننده و سایر مخاطبان بسیار کمک‌کننده است.
• نمایاندن اهمیت مشکل یا مسئله: در این قسمت باید شدت و وسعت مشکل، روشن شود. ارائه آمار جهانی، کشوری یا منطقه‌ای در گروه یا منطقه مورد مطالعه و شرح بسیار مختصری از خصوصیات مهم اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی منطقه و اعلام اطلاعات زمینه‌ای می‌تواند راهگشا باشد.
• اعلام نحوه مواجهه فعلی با مشکل یا مسئله: نحوه مواجهه فعلی با مشکل موردنظر و روشن کردن این امر که آیا چنین مواجهه‌ای بر طبق دستورالعمل‌های استاندارد انجام می‌گیرد یا خیر و در چه سطحی انجام می‌گیرد. بیان عوارض و عواقبی که در صورت پایدار ماندن مسئله و ادامه مواجهه فعلی می‌تواند رخ دهد. واقف بودن به‌شدت و ضعف عوامل فوق، اساس توجیه طرح خواهد می باشد.
• اعلام عوامل مرتبط یا تأثیرگذار بر مساله، عواقب آن، مواجهه فعلی و عوارض: در این بخش ضمن برشمردن عوامل متعدد تأثیرگذار یا مرتبط با موضوع اصلی که طرح تحقیقاتی بر روی آن پایه‌گذاری شده است سخن به میان می‌آید.
• شرح مختصری در رابطه با مطالعات قبلی: توضیحات مختصری در رابطه با مطالعات قبلی بر روی موضوع اصلی طرح و توضیح نیاز به تحقیقات بیشتر بر روی آن با نشان دادن نقاط تاریک یا وجود تناقضات یا اختلاف ‌نظرهای موجود درباره موضوع اصلی طرح.
• ارائه تصویری روشن و نسبتاً کامل از طرح و اعلام هدف اصلی از اجرای طرح تحقیقاتی: در این قسمت بهتر است دستاورد احتمالی طرح تحقیقاتی و خلاصه‌ای از آن چیزی که نتایج طرح می‌تواند در حل مسئله کمک کند بیان شود.

در تمام مراحل نگارش بیان مسئله ذکر منبع یا منابع مورد استفاده، به پروپوزال وجهه علمی و دقیق تری ارایه می کند.

• تعریف علمی و عملی واژه‌ها: لازم است در آخرین قسمت از بیان مسئله واژه‌هایی که خاصیت قراردادی دارند و احتمال استنباط فردی از آن‌ها متصور است به ‌روشنی تعریف شوند. در این قسمت می‌توان ابتدا تعریف علمی واژه موردنظر را ذکر کرد و سپس تعریف همان واژه را بر اساس قراردادی که طرح اعلام می‌کند بیان کرد. در این صورت مشخص خواهد شد که در تحقیق پیشنهادی واژه مورد نظر به چه معنا است و چگونه اندازه‌گیری خواهد شد. 

مثال عملی از بیان مسئله

متن زیر نمونه بیان مسئله نوشته‌شده در رابطه با عنوان تحقیق «بررسی سطح اضطراب ناشی از کووید-19 و راهکارهای مقابله با آن در افراد 15 سال به بالا در شهر گناباد در سال 1399-1400» است.

در زیر اجزای بیان مسئله فوق مشخص شده است:

مرور بر متون

داشتن اطلاعات کافی در مورد موضوع تحقیق گام اساسی در روند تحقیق است و تمامی مراحل آن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. هدف از بازنگری منابع و اطلاعات ایجاد پایه‌ای محکم از یافته‌های علمی است که در نهایت پروپوزال طرح تحقیقاتی باید براساس آن بنا شود. ساختن چنین پایه‌ای از آغاز درگیری ذهنی با موضوع تحقیق و قبل از تهیه پروپوزال شروع می‌شود و تا زمان ارائه گزارش نهایی بایستی ادامه یابد.

خوشبختانه امروزه با دسترسی همگانی به رایانه و وجود پایگاه‌های متعدد اطلاع‌رسانی در آن دستیابی به منابع مقالات معتبر، به هنگام و مرتبط آسان شده است. بااین‌حال برای استفاده مناسب باید روشی برای سازمان‌دهی مقالات و منابع اندیشیده شود. روش‌های مختلفی برای این منظور وجود دارد که به یکی از آن‌ها اشاره می‌شود.

• معرفی مقاله: در این قسمت باید اسامی نویسندگان، محلی که تحقیق در آنجا انجام گرفته، زمان انجام تحقیق (یا زمان انتشار مقاله) و هدف تحقیق اعلام می‌شود. ذکر مشخصات فوق می‌تواند تا حدودی مبین اعتبار مقاله باشد. 
• بررسی مقاله: در این قسمت باید خلاصه‌ای از نحوه انجام تحقیق با تکیه‌ بر توضیح دقیق متغیرها، روش تحقیق، جامعه مورد بررسی، تعداد نمونه، روش نمونه‌گیری، خصوصیات نمونه‌ها، نوع و نحوه‌ی انجام مداخله انجام‌گرفته، روش پیگیری، افراد ارزیابی‌کننده و آزمون‌های آماری استفاده ‌شده، ذکر شود. همچنین در این بخش باید به ارائه مهم‌ترین یافته‌های مقالات مرتبط با طرح حاضر پرداخت. دقت شود که دخل و تصرف یا استنباط ذهنی از طرف محقق در بیان نتایج مطالعات پیشین انجام نشود.
• بیان نکات قوت و ضعف مقاله: هدف نهایی هر تحقیقی ارتقای کیفی زمینه موردبحث است. هر مقاله و کار تحقیقاتی همان‌طور که از نکات مثبت برخوردار است، نمی‌تواند عاری از ضعف باشد. با اعلام آن‌ها فرد قادر خواهد بود تا راهنمای بسیار ارزنده‌ای را جهت طراحی، اجرا و نهایتاً گزارش‌دهی از تحقیق خود در اختیار داشته باشد.

 اهداف تحقیق

زیربنای اهداف طرح‌های تحقیقاتی دلایل انتخاب موضوع، بیان مسئله و بازنگری منابع و اطلاعات است. با اعلام هدف تحقیق موارد زیر امکان‌پذیرند:

• نقطه عطف و کانون آخر پروژه مشخص می‌شود.
• حدود و توقعات و انتظارات افراد و سازمان‌های شرکت‌کننده در تحقیق مشخص می‌شود.
• عواملی را که برای نیل به هدف لازم است اندازه‌گیری شوند -متغیرها- تعیین می‌شوند.
• امکان برآوردی از کارکنان، ابزار، امکان، زمان و بودجه موردنیاز برای انجام تحقیق فراهم می‌شود.
• شاخص مناسبی برای ارزیابی و ارزشیابی پروژه به دست می‌آید.

هدفی خوب است که منطقی، عملی، واقع‌بینانه و روشن باشد. بنابراین شایسته است هدف با افعالی مثل تعیین کردن، محاسبه کردن، مقایسه کردن و … بیان گردد و از به‌کارگیری افعالی مانند فهمیدن، احساس کردن، دیدن، عقیده داشتن، مطالعه کردن و … خودداری شود.

در پروپوزال طرح‌های تحقیقاتی معمولاً سه نوع هدف کلی، اختصاصی و کاربردی اعلام می‌شود.

هدف کلی

 هدف کلی آنچه را که مطالعه به‌طورکلی به آن دست خواهد یافت مطرح می‌کند. به بیان دیگر، هدف کلی تحقیق همان عنوان تحقیق است با این تفاوت که به‌جای کلماتی نظیر «بررسی» و «مطالعه» از کلماتی نظیر «تعیین»، «اندازه‌گیری» یا «سنجش» برای عملیاتی شدن آن استفاده می‌شود. هر مطالعه حداقل یک هدف کلی دارد.

 هدف اختصاصی

هدف یا اهداف اختصاصی، جزئیات هدف کلی را روشن می‌سازد. اگر هدف کلی را به اجزای کوچک‌تری تقسیم کنیم به اهداف اختصاصی دست پیدا خواهیم کرد. تقسیم هدف کلی به اهداف اختصاصی باید چنان انجام گیرد که مجموع اهداف اختصاصی درنهایت فقط بیانگر هدف کلی باشد. برای دستیابی به این امر دو روش پیشنهاد می‌شود:

• تقسیم هدف کلی به اهداف اختصاصی بر اساس عوامل موردنظر برای اندازه‌گیری در تحقیق.
• تقسیم هدف کلی به اهداف اختصاصی بر اساس مراحل اجرایی تحقیق.

 هدف کاربردی

 آنچه را که در زمینه‌ی به‌کارگیری نتایج تحقیق موردنظر است بیان می‌کند.

سؤالات و فرضیات

 معمولاً برای هر هدف توصیفی، یک سؤال و برای هر هدف تحلیلی (مقایسه یا ارتباط سنجی) یک فرضیه نوشته می‌شود.

مثال عملی برای اهداف تحقیق

اهداف زیر در رابطه با عنوان تحقیق «بررسی سطح اضطراب ناشی از کووید-19 و راهکارهای مقابله با آن در افراد 15 سال به بالا در شهر گناباد در سال 1399-1400» نوشته شده است:

هدف کلی: تعیین سطح اضطراب ناشی از کووید-19 و راهکارهای مقابله با آن در افراد 15 سال به بالا در شهر گناباد در سال 1399-1400

اهداف اختصاصی:

1. تعیین سطح اضطراب ناشی از کووید-19 در افراد 15 سال به بالا در شهر گناباد در سال 1399-1400
2. تعیین راهکارهای مقابله با اضطراب ناشی از کووید-19 در افراد 15 سال به بالا در شهر گناباد در سال 1399-1400
3. تعیین ارتباط سطح اضطراب ناشی از کووید-19 یا عوامل دموگرافیک و ویژگی‌های فردی
4. تعیین ارتباط راهکارهای مقابله با اضطراب ناشی از کووید-19 یا عوامل دموگرافیک و ویژگی‌های فردی

هدف کاربردی: فراهم آوردن داد‌ه‌های اپیدمیولوژیک در مورد سطح اضطراب ناشی از کووید-19 و راهکارهای مقابله با آن به‌منظور درک بهتر وضعیت و طراحی مداخلات روان‌شناختی مؤثرتر که می‌تواند مورد استفاده آموزش‌دهندگان در مراکز خدمات جامع سلامت، مراکز مشاوره سلامت، روانشناسان بالینی و برنامه‌ریزان و مسئولان ستادهای بحران کرونا و بیماری‌های حاد تنفسی، قرار گیرد.

سؤالات

1. سطح اضطراب ناشی از کووید-19 در افراد 15 سال به بالا در شهر گناباد در سال 1399-1400 چقدر است؟
2. راهکارهای مقابله با اضطراب ناشی از کووید-19 در افراد 15 سال به بالا در شهر گناباد در سال 1399-1400 چیست؟

 فرضیات

1. بین سطح اضطراب ناشی از کووید-19 یا عوامل دموگرافیک و ویژگی‌های فردی ارتباط وجود دارد.
2. بین راهکارهای مقابله با اضطراب ناشی از کووید-19 یا عوامل دموگرافیک و ویژگی‌های فردی ارتباط وجود دارد.

متغیرهای مطالعه

متغیر چیست؟

به صفات و خصوصیات قابل‌اندازه‌گیری واحدهای پژوهش که مقدار آن‌ها از فردی به فرد دیگر تغییر می‌کند متغیر گفته می‌شود مثل جنسیت، وزن، قد، فشارخون و غیره. تعیین متغیرهای پژوهش اهمیت زیادی داشته و در تعیین شیوه‌ی جمع‌آوری داده‌ها، توصیف و تحلیل آماری داده‌ها نقش اساسی دارد.

نوع و مقیاس اندازه‌گیری متغیرها

متغیر ممکن است کمی و یا کیفی باشد.

متغیر کمی (Quantitative variable):

متغیری را کمی می نامند که به‌صورت عددی، قابل اندازه‌گیری باشد.  این عدد می‌تواند گسسته باشد یعنی فقط شامل اعداد صحیح بوده و اعشار نپذیرد مثل تعداد دندان‌های پوسیده، یا پیوسته بوده و  اعشار بپذیرد مثل قد یا فشارخون.

متغیر کیفی (Qualitative variable):

متغیری است که قابل اندازه‌گیری نمی باشند مثل جنس (زن و مرد)، گروه خونی (A، B، AB و O) و غیره

متغیرها دارای مقیاس‌های اندازه‌گیری متفاوتی هستند. چهار نوع مقیاس اندازه‌گیری شامل اسمی، ترتیبی، فاصله‌ای و نسبتی وجود دارد. دو مقیاس اسمی و ترتیبی برای متغیرهای کیفی و دو مقیاس فاصله‌ای و نسبتی برای متغیرهای کمی به کار می‌روند.

مقیاس اسمی (Nominal scale)

 در این مقیاس، سطوح متغیر کیفی دارای ترتیب نیستند. مثل جنسیت (زن و مرد)، رنگ چشم (سیاه، قهوه‌ای، آبی، سبز و …) که متغیرهای کیفی‌ای هستند که بین سطوح آن‌ها هیچ ترتیبی وجود ندارد.

مقیاس ترتیبی (رتبه‌ای) (Ordinal scale)

 در این مقیاس، بین سطوح متغیر کیفی ترتیب وجود دارد. مثال واضح چنین متغیرهایی شامل شدت بیماری (خفیف، متوسط و شدید)، تحصیلات (بی‌سواد، زیر دیپلم، دیپلم و بالاتر از دیپلم) می باشد. مقیاس های رتبه ای نوعی متغیر کیفی‌ می باشند که بین سطوح آن‌ها ترتیب وجود دارد.

مقیاس فاصله‌ای (Interval scale)

 این مقیاس به متغیرهای کمی اختصاص دارد و نسبت به مقیاس ترتیبی دارای ویژگی اضافی است و آن این است که علاوه بر مرتب کردن سطوح متغیر به ما اجازه می‌دهد فاصله‌ی موجود بین سطوح را مشخص کنیم. در این مقیاس صفر مطلق نداریم (صفر نشان‌دهنده‌ی خاصیت موردنظر نیست) بنابراین هیچ‌گاه نمی‌توان نسبت بین فاصله‌ها را بیان کرد. یک مثال از این مقیاس، درجه حرارت است. برای مثال، اختلاف دمای بین دو اتاق در 20 و 25 درجه‌ی سانتی‌گراد مساوی اختلاف دمای دو اتاق 32 و 37 درجه‌ی سانتی‌گراد است. اما دمای صفر درجه به معنای نشان‌دهنده‌ی عدم وجود حرارت نیست و قراردادی است. لذا نمی‌توان گفت یک اتاق با دمای 20 درجه‌ی سانتی‌گراد دو برابر گرم‌تر از اتاقی با دمای 10 درجه‌ی سانتی‌گراد است.

مقیاس نسبتی (Ratio scale)

 دقیق‌ترین و کامل‌ترین مقیاس اندازه‎گیری است و در مقایسه با مقیاس‌ فاصله‌ای، صفر در آن صفر مطلق است و نشان‌دهنده‌ی فقدان خاصیت موردنظر است مثل درآمد و وزن

 نقش متغیرها

نقش متغیرها بستگی به اهداف مطالعه دارد. به این معنا که هدف تحقیق مشخص می‌کند که یک متغیر چه نقشی داشته باشد. یک متغیر ممکن است با توجه به اهداف، در یک مطالعه اثرگذار و در مطالعه‌ی دیگری اثرپذیر باشد. به‌طورکلی متغیرها ازنظر نقشی که در مطالعه دارند به چهار دسته زیر تقسیم می‌شود.

متغیر مستقل (Independent variable)

 متغیری است که تأثیر تغییرات آن بر روی متغیرهای دیگر در یک مطالعه مورد بررسی قرار می‌گیرد. متغیر مستقل به عنوان متغیر ورودی نیز شناخته می شود. برای مثال، در بررسی تأثیر سیگار بر بیماری‌های قلبی، متغیر سیگار متغیر مستقل یا اثرگذار است.

متغیر وابسته (Dependent variable)

متغیری است که تغییرات آن وابسته به متغیرهای مستقل است و تغییرات آن در اثر تغییرات متغیرهای‌ مستقل بررسی می‌شود. این متغیر تحت عنوان متغیر خروجی نیز نام گذاری شده است. برای مثال، در بررسی تأثیر سیگار بر بروز بیماری‌های قلبی، متغیر بیماری‌های قلبی متغیر وابسته یا اثرپذیر است.

متغیر مخدوش‌کننده (Confounding variable)

در بررسی ارتباط متغیرهای مستقل با متغیر وابسته، متغیرهایی هستند که بر روی این رابطه اثر می‌گذارند و آن را تشدید یا تضعیف می‌کنند. مثلاً در بررسی رابطه‌ی مصرف قهوه با بیماری قلبی متغیر سیگار کشیدن یک متغیر مخدوش‌ کننده یا اخلالگر می باشد.

متغیر زمینه‌ای (Context variable)

 اگر در یک مطالعه متغیری دارای نقش مستقل، وابسته یا مخدوش‌کننده نباشد، آنگاه می‌توان آن را به‌عنوان متغیر زمینه‌ای در نظر گرفت. ازجمله این متغیرها می‌توان به جنسیت، مذهب، سطح تحصیلات، نژاد و… اشاره کرد.

طرح مطالعه

به یک چارچوب یا مجموعه‌ای از روش‌ها و رویکردها که برای جمع‌آوری و تجزیه‌ و تحلیل داده‌ها در مورد متغیرهای مشخص‌شده در یک سؤال تحقیق یا فرضیه‌ای خاص استفاده می‌شود، طرح مطالعاتی گفته می‌شود. انواع مختلفی از مطالعات وجود دارند که هرکدام مزایا و محدودیت‌های خود را دارند و سطوح متفاوتی از شواهد را می‌توانند فراهم کنند. شکل زیر سطح‌بندی شواهد را بر اساس برخی از انواع مطالعات نشان می‌دهد.

سطح‌بندی شواهد

ازآنجاکه طراحی یک مطالعه می‌تواند بر اعتبار نتایج آن تأثیر بگذارد، درک انواع مختلف طرح‌های مطالعاتی، نقاط قوت و محدودیت آن‌ها بسیار مهم است. از شما مخاطب گرامی دعوت می کنیم برای اطلاع از انواع مطالعات رایج، اینجا کلیک کنید.

شکل زیر، به طور خلاصه گروه‌بندی انواع مطالعات رایج را نشان می‌دهد.